MA QUỶ HỌC
(Demonology)
Lm Giuse Phan Tấn Thành, OP
NHẬP ĐỀ
Từ sau Công đồng Vaticanô II, trong chương trình đào tạo tại nhiều chủng viện và học viện Công giáo, người ta thấy xuất hiện những môn học mới, chẳng hạn như: Thông diễn học, Tôn giáo học, Nhân học, nhưng chắc chắn là không có nơi nào dạy môn “Ma quỷ học”. Lý do dễ hiểu: thần học là học về Thiên Chúa, chứ đời thuở nào lại học về ma quỷ! Tuy nhiên, chúng ta đừng nên quên rằng, ngay từ đầu sách Summa Theologica, thánh Tôma Aquinô đã nêu câu hỏi: Phải chăng thần học chỉ bàn về Thiên Chúa mà thôi, hay còn bàn về những chuyện khác nữa? Và câu trả lời là: Thần học không chỉ bàn về chính Thiên Chúa mà thôi, nhưng còn bàn về Thiên Chúa như là nguyên ủy và cứu cánh của vạn vật. [1] Theo kiểu nói của các giáo phụ Đông phương, đối tượng của thần học không chỉ là Theologia (bản tính Thiên Chúa) cho bằng Oikonomia (kế hoạch cứu độ).
Thực ra, trong bộ Tổng luận Thần học, sau khi đã bàn về bản tính Thiên Chúa (De Deo uno et trino: q.2-43), thánh Tôma bước sang khảo luận về sự tạo dựng, và đứng đầu các loài thụ tạo là các thiên thần (q. 50-64). Vào mùa Chay, thường đề tài các bài giảng hoặc suy niệm là sự thống hối và hoán cải. Năm nay, chúng tôi muốn bàn về các thiên thần và ma quỷ, chủ đề của bài Tin Mừng Chúa nhật thứ nhất (“Khi ấy, Chúa Giêsu được Thánh Thần hướng dẫn vào hoang địa để chịu ma quỷ cám dỗ … Bấy giờ ma quỷ bỏ Người. Và các thiên thần tiến lại hầu hạ Người”). Vì thời gian eo hẹp, chúng tôi không đề cập đến các thiên thần [2], mà chỉ bàn về ma quỷ vì tính cách thời sự của nó. Thật vậy, không ít nhà thần học nghi ngờ về sự hiện hữu của ma quỷ, và cho rằng đó chỉ là biểu tượng của Sự Dữ. Thế nhưng, đó chỉ là ý kiến của một số nhà “trí thức”, trong khi dân gian vẫn tỏ ra hiếu kỳ đối với hiện tương trừ quỷ, thậm chí còn có đạo thờ Satan nữa [3].
Chúng tôi xin trình bày đề tài trong các mục như sau:
Nhập Đề
I. Kinh Thánh (Cựu Ước và Tân Ước)
II. Truyền thống Giáo Hội (Các giáo phụ; Thần học kinh viện; Huấn quyền)
III. Suy tư thần học
IV. Tác động của ma quỷ
V. Hội Thánh đối kháng ma quỷ
VI. Kết luận
Ngành thần học nghiên cứu về ma quỷ được đặt tên là Demonologia, thuật ngữ này đã được dùng làm tựa đề của một văn kiện của Bộ Đạo lý Đức tin (Foi chrétienne et démonologie) đăng trên báo L’Osservatore Romano ngày 26/6/1975 [4].
Trước khi vào đề, thiết tưởng cần nói đôi lời về từ ngữ. Kinh Thánh đã sử dụng nhiều từ ngữ khác nhau để mô tả ma quỷ; điều này cho thấy sự da dạng của thực tại này. Tuy nhiên, trong ngôn ngữ Việt Nam, từ “ma quỷ” không hoàn toàn trùng hợp với thực tại Satan (diabolus) được đề cập trong Kinh Thánh.
A. Tiếng Việt
Trong văn chương cổ truyền cũng như trong các tín ngưỡng dân gian, “ma” và “quỷ” được hiểu theo nhiều nghĩa:
– ma có thể chỉ là hồn người chết (đám ma, hồn ma, thây ma); hoặc là phép mầu (ma thuật, ma lực); nó mang nghĩa xấu khi được phiên âm từ “ma la” tiếng Phạn (ma chướng) [5];
– quỷ có thể là dối trá (quỷ quyệt, quỷ kế) [6];
– ma quỷ có thể hiểu về loài ma dữ (đi làm hại người), nhưng đôi khi chỉ là kẻ nghịch ngợm thôi: “nhất quỷ nhì ma, thứ ba học trò”. Trò “quỷ thuật” chẳng có gì xấu cả.
B. Kinh Thánh
Trong Kinh Thánh, ý nghĩa của các từ ngữ không thống nhất, đặc biệt khi được chuyển nghĩa từ tiếng Hipri (Cựu Ước) sang tiếng Hy Lạp (Tân Ước) và Latinh (các giáo phụ). Satan (tiếng Hipri) được dùng 26 lần trong Cựu Ước, satanas (chuyển âm từ Hipri sang Hy Lạp) xuất hiện 34 lần trong Tân Ước, daimonion (tiếng Hy Lạp) được dùng 63 lần, diabolos (tiếng Hy Lạp) 37 lần. Ngoài ra, Kinh Thánh còn đặt nhiều tên khác để ám chỉ “ác thần”, như sẽ thấy trong các mục dưới đây. Ở đây, chúng tôi chỉ giới hạn vào việc phân tích từ ngữ.
– Satan tiếng Hipri có nghĩa là “kẻ thù” (theo nghĩa chính trị hoặc quân sự: 1 Sm 29,4; 2 Sm 19,3; 1 V 5,18; 11,14.23.25), “kẻ tố cáo” (Tv 109,6), “đối thủ” (Hc 21,27), “kẻ lường gạt”. Danh từ này được sử dụng trong cuộc sống xã hội (một nhân vật hay một chức vụ), chứ không nhất thiết hiểu về loại quỷ ma.
– Satan được dịch sang tiếng Hy Lạp là diabolos (đối thủ, kẻ thù, kẻ tố cáo) và bắt đầu mang nghĩa tiêu cực (nghĩa xấu) khi nó được tán tự là “chia rẽ, lường gạt” (tách rời chúng ta ra khỏi Thiên Chúa), gồm bởi dia-ballein (dia: xuyên qua; ballein: ném, quăng). Sau đó diabolos được chuyển sang tiếng Latinh là diabolus, tiếng Pháp là diable và tiếng Anh là devil (rất dễ lẫn với evil: sự xấu, nhưng cũng có tính từ diabolic).
– Daimonion. Trong nguyên ngữ Hy Lạp cổ điển, daimones được hiểu về các thần linh (chứ không phải là quỷ dữ) [7]. Sau này daimonion được chuyển sang tiếng Latinh là demonium (nghĩa xấu), rồi démon trong tiếng Pháp (tiếng Anh cũng dịch là devil tuy cũng có tính từ demonic).
Trên đây là những từ ngữ khái quát. Nên ghi nhận là các từ này đều được dùng ở số ít. Sau này, khi đi vào các tác phẩm cụ thể, chúng ta còn gặp thấy nhiều từ ngữ khác nữa, chẳng hạn như: “thần khí ô uế” (Mc 1,23.26; 3,11.31; 5,2); Beelzebul: thần ruồi (Mc 3,22), Mammona (Mt 6,24).
———————————————
[1] Summa Theologica, I pars, q.1, art.7. “Omnia pertractantur in sacra doctrina sub ratione Dei: vel quia sunt ipse Deus, vel quia habent ordinem ad Deum ut ad principium et finem”.
[2] Xc. Bài viết của Nt Maria Đinh Thị Sáng, Thần học về các thiên thần, trong: “Thời sự thần học” số 64, (tháng 5/2014), trang 66-10. Xem thêm: Serge Th. Bonino, Angels and Demons. A Catholic Introduction. The Catholic University of America Press, Washington D.C. 2016.
[3] Đạo thờ Satan được phổ biến không phải tại những nơi quê mùa lạc hậu, nhưng là ngay tại Hoa Kỳ. Xc. Massimo Introvigne, Sự bùng nổ các tôn giáo mới, trong “Thời sự thần học” số 98 (tháng 11/2022), trang 31-32. Francis Arinze, Các tôn giáo mới trong các văn kiện Tòa Thánh, trang 126 và 132-133.
[4] Đây không phải là một văn kiện chính thức, nhưng là một bài nghiên cứu do Bộ Đạo lý Đức tin uỷ thác cho một chuyên viên ẩn danh. Văn kiện không được đăng trong công báo Acta Apostolicae Sedis nhưng có thể đọc trên mạng internet. Nguyên bản bằng tiếng Pháp, nhưng được dịch ra các ngôn ngữ chính của Âu châu: vatican.va
[5] Theo Việt Nam tự điển của nhóm Lê Văn Đức – Lê Ngọc Trụ soạn và hiệu đính, thì ma có ba nghĩa: Thứ nhất, ma là hồn người chết không được cúng giỗ, không nơi nương tựa, hiện ra phá quấy người sống. Thứ hai, ma tức là ý xấu, phần vô hình trong con người giục làm bậy. Thứ ba, dùng chỉ lễ chôn cất người chết: đám ma. Các loại ma được tự điển liệt kê gồm: Ma gà: Thứ ma hay theo những cô gái đẹp (theo quan niệm của dân tộc Tày – Nùng). Ma xó: theo tục người Mường, khi có người chết, đem dựng đứng ở xó nhà, sau thành ma. Mai lai: thứ người ban đêm hóa ma đi ăn phần người khác. Ma men: người say chết thành ma thường hay lôi cuốn người khác say sưa tới chết. Ma cà rồng: thứ ma thường hay nhập vào đi hút máu người khác. Ma thần vòng: ma những người thắt cổ chết (sau giục người khác tự tử chết như họ). Ma trành: ma cọp dữ, thường tìm dẫn cọp bắt ăn người khác để nó được đầu thai, …
[6] Cũng theo Việt Nam tự điển thì với tư cách danh từ quỷ là hồn kẻ tiểu nhân, kẻ dữ, hung ác, hoặc người chết oan hiện ra. Còn với chức năng tính từ thì quỷ chỉ sự tinh nghịch, sâu sắc: Mưu thần chước quỷ, … Các loại quỷ thường được dùng trong lời ăn tiếng nói như quỷ sứ, quỷ sa tăng, quỷ nhập tràng, quỷ truyền kiếp, quỷ kiếm sầu.
[7] Các tác giả không nhất trí về nguyên nghĩa của từ daimon, nhưng đều nhìn nhận rằng có sự tiến triển về ý nghĩa: a) có khi là một thần linh nào đó; b) có lúc lại hiểu về một sức lực huyền bí mà con người không hiểu nổi (chẳng hạn sự chết, số phận); c) có lúc hiểu về khí thiêng ở trong con người. Đừng quên rằng danh từ eudaimonia (hạnh phúc) được ghép bởi hai từ eu (tốt) và daimon (tinh khí).
